خلاصه زندگانی حضرت فاطمه معصومه سلام الله علیها از کودکی تا وفات

حضرت معصومه(س) دختری ممتاز در خاندان عصمت و طهارت بود. شیعیان فاطمه معصومه(س) را بسیار بزرگ می دارند و برای زیارت ایشان در قم اهمیت بسیاری قائل هستند. در روایاتی که درباره حضرت معصومه(س) نقل می کنند از شفاعت وی برای شیعیان سخن گفته شده و بهشت را پاداش زیارت او دانسته اند.

زندگینامه حضرت معصومه(ع)

حضرت معصومه(ع) اول ذی القعده سال 173 ه.ش در مدینه منوره به دنیا آمد و از عالی ترین فضایل آن حضرت انتساب ایشان به بیت وحی و رسالت و امامت است او «بنت » رسول الله صلی الله علیه و آله و «بنت » ولی الله و «اخت » ولی الله و «عمة ولی الله » است و این امر خود سرچشمه سایر فضایل و کمالات معنوی و روحانی آن بزرگوار می باشد.

پدر او حضرت موسی بن جعفر(ع) و مادرش «نجمه خاتون » مادر امام رضا (ع) است.

حضرت معصومه(س) در همان سنین کودکی مواجه با مصیبت شهادت پدر گرامی خود در حبس هارون در شهر بغداد شد. لذا از آن پس به مدت21 سال تحت سرپرستی امام رضا (ع) بودند؛ زیرا امام کاظم علیه السلام در سال 179 ه. ق به دستور هارون زندانی گشت و حضرت معصومه (ع) در آن زمان 6 ساله بودند و تا زمان هجرت امام رضا(ع) در سال 200 ه. ق- تحت کفالت حضرت بودند.

نام و القاب حضرت معصومه(س)

نام حضرت معصومه(ع) «فاطمه کبری » بود؛ زیرا حضرت کاظم(ع) سه دختر به نام فاطمه داشتند و حضرت معصومه(ع) بزرگتر از آنها بود. اسامی و لقب هایی که برای حضرت معصومه (س) در دو زیارت نامه غیر مشهور ذکر شده که به قرار ذیل است:

• طاهره (پاکیزه)

• مرضیّه (مورد رضایت خدا)

• رضّیه (خشنود از خدا)

• بِرّه (نیکوکار)

• تقّیه (پرهیزگار)

• سیده صدیقه (بانوی بسیار راستگو)

• حمیده (ستوده)

• سیده رضیّه مرضّیه (بانوی خشنود خدا و مورد رضای او)؛

• رشیده (حد یافته)

• سیدهُ نساء العالمین (سرور زنان عالم)

هم چنین محدثّه و عابده از صفات و القابی است که برای حضرت معصومه (س) عنوان شده است.

محدثه بودن حضرت معصومه(ع)

از ویژگی‎های ایشان این بود که به علوم اسلام و آل محمد(ص) آگاهی داشت و از جمله روایت کنندگان حدیث بود. چندین حدیث است که در سند آنها نام حضرت فاطمه معصومه سلام الله علیها ذکر شده است. علامه امینی در کتاب شریف الغدیر به بعضی از آنها استناد می‎کند مانند:

عن فاطمه بنت علی بن موسی الرضا حدثتنی... «من کنت مولاه فعلی مولاه.» (علامه امینی، الغدیر، ج 1، ص 196)

نقل این احادیث حاکی از مقام علمی والای آن بانو می‎باشد.

مقام عصمت حضرت معصومه(س)

مقام عصمت که عالی‎ترین مقام معنوی و پاکی است، درجاتی دارد، و در وهله اوّل بر دو گونه است:

1. معصوم از خطاء
2. معصوم از گناه

امام رضا(ع)در روایتی فرمودند:   «من زار المعصومة بقم کمن زارنی»(ریاحین الشریعه، ج 5، ص 35)؛

کسی که معصومه را در قم زیارت بکند مانند آن است که مرا زیارت کرده است.

در مورد مقام عصمت حضرت معصومه(س) روایات بسیاری وجود دارد اما این حدیث از امام رضا(ع) شاید اشاره ‎ای باشد که حضرت معصومه(س) دارای مقام عصمت بوده است، همچنین این لقب را ایشان به حضرت معصومه(س) داده اند و گرنه نام آن حضرت، معصومه نمی‎باشد.

حضرت معصومه(س) مانند حضرت زینب(ع) در یکی از درجات عصمتند، گر چه در درجات چهارده معصوم (ع) نباشد.

مقام شفاعت حضرت معصومه(ع)

در روز قیامت حق شفاعت از سوی خداوند به کسانی داده می شود که به مرتبه عالی از قرب الهی و بندگی خالصانه پروردگار رسیده باشند از جمله کسانی که به شفیعه بودنش در روایات و آثار دینی تصریح شده است فاطمه معصومه (س) است.

 همانا دو تن از بانوان خاندان رسول مکرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ هم شفاعت گسترده ای دارند که بسیار وسیع و جهان شمول است:

1. خاتون محشر، صدیقه اطهر، حضرت فاطمه(ع)

2.  شفیعه روز جزا، حضرت فاطمه معصومه(س)

بعد از حضرت زهرا (ع) از جهت گستردگی شفاعت، هیچ بانویی به شفیعه محشر حضرت معصومه(س) نمی رسد.

امام صادق (ع) می فرماید:

أَلَا وَ إِنَّ قمَّ الْکوفةُ الصغِیرَةُ أَلَا إِن لِلْجنَّةِ ثَمَانِیةَ أَبْوَابٍ ثلَاثَةٌ منْهَا إِلَی قُمَّ تُقْبَضُ فِیهَا امْرَأَةٌ مِنْ وُلْدِی اسْمُهَا فَاطِمَةُ بِنْتُ مُوسَی وَ تُدْخَلُ بِشَفَاعَتِهَا شِیعَتِی الْجَنَّةَ بِأَجْمَعِهِم ؛ (جامع الاحادیث الشیعه، ج12، ص 617؛ بحار الانوار، ج 57، ص 228) 

قم کوفۀ کوچک ماست. برای بهشت هشت در است که سه در آن به سوی قم است. زنی در قم وفات می کند که از اولاد من و نامش فاطمه است. در روز قیامت با شفاعت او تمام شیعیان من وارد بهشت می شوند.

در متن زیارتنامه حضرت - که از امام رضا(ع) روایت شده است- نیز به مقام شفاعت وی تصریح شده است.

یا فَاطِمَةُ اشْفَعِی لِی فِی الْجَنَّةِ فَإِنَّ لَک عِنْدَاللَّهِ شَأْناً مِنَ الشأْن ؛ ای فاطمه (معصومه)! برای من در بهشت شفاعت کن که تو را در پیشگاه خداوند منزلت بزرگی است. (مفاتیح الجنان، چاپ اول، ص 856)

عبادت حضرت معصومه(س) در محراب

حضرت معصومه(س) در مدت هفده روز که در قم و در خانه موسی بن خزرج اقامت داشته، محراب مخصوصی برای عبادت و نیایش، ترتیب داده بودند و این تنها گوشه ای از یک عمر عبودیت و خضوع و خشوع آن زاده عبد صالح خدا در برابر ذات پاک الهی است.

این بیت النور حجره ای که آن حضرت در مدت اقامتش در منزل موسی بن الخزرج در آنجا مشغول عبادت بود و هم اکنون در شهر مذهبی قم مورد توجه دوستداران اهل بیت (ع) می باشد محراب به یادگار مانده آن صفیه است.

مرحوم محدث قمی رضوان اللَّه علیه می گویند:

فقیر گوید:در زمان ما نیز آن محراب موجود است و آن واقع است در محله میدان میر و معروفست به ستّیه و ستّی، به معنی خانم و بی بی است.(قمی، حاج شیخ عباس، منتهی‏ الامال، ج 2، ص 162)

هجرت و وفات حضرت معصومه(ع) از حجاز به ایران

مأمون عباسی در سال 200 هجری قمری، امام رضا(ع) را طی نامه های بسیار به خراسان دعوت کرد. امام رضا(ع) نیز پس از مدتی دعوت او را پذیرفت و به سوی خراسان با کاروان مامون حرکت کرد.

یک سال بعد(سال 201) حضرت معصومه(ع) به شوق دیدار برادرش حضرت رضا(ع) عازم خراسان گردید. حضرت معصومه(ع) وقتی که به ساوه رسیدند، به جانب قم رهسپار گردید و در منزل موسی بن خزرج بن سعد اشعری که از اصحاب امام رضا(ع) بود، ساکن شد.

مرحوم مجلسی در شرح حال حضرت معصومه سلام اللَّه علیها نقل کرده است که محراب نماز فاطمه سلام اللَّه علیها تا هم اکنون در خانه موسی بن خزرج موجود است.(بحارالانوار، ج 57، ص 219)

آن بزرگوار هفده روز در شهر قم و در منزل «موسی بن الخزرج » «بزرگ خاندان اشعری » اقامت نمودند و سرانجام در سن 28 سالگی در روز دهم یا دوازدهم ربیع الثانی سال 201 ه.ق از دنیا رفتند.

آرامگاه ایشان محل زیارت مسلمانان جهان است.

زیارتنامه مخصوص حضرت معصومه(ع)

یکی از شواهد عظمت استثنایی حضرت معصومه سلام الله علیها زیارتنامه‎ای است که امام رضا(ع) در شأن ایشان بیان فرموده اند. بعد از حضرت فاطمه زهرا (س) تنها زیارتی که از امام معصوم برای یک زن نقل شده، زیارت حضرت معصومه سلام الله علیها است و هیچ یک از بانوان خاندان عصمت و طهارت زیارت مخصوص از امام ندارند.

فضیلت زیارت حضرت فاطمه معصومه (س)

روایاتی که از امام صادق(ع)، امام کاظم(ع) و امام جواد(ع) نقل شده است:

بهشت، پاداش کسی است که فاطمه دختر امام کاظم(ع) را زیارت کند. 

(کامل الزیارات، 1356ش، ص536؛ مجلسی، بحارالانوار، 1403ق، ج99، ص265-268 )

*******************************************************************************

کبوتران، سیاه پوش غمی بزرگ بر رواق حرم مرثیه می‌خوانند و زائران، اشک ریز و ماتم زده، رفتنت را به سوگ نشسته‌اند.

حضرت معصومه (س)، مهمان هفده روزه شهر قم هستند و اشک‌های «قم» به خیابان‌های اندوه می‌ریزد. همراه با متونِ فقاهت، پس‌کوچه‌های ماتم، نوحه می‌خوانند.

اینک قرن‌ها از دهم ربیع الثانی سال ۲۰۱ هجری قمری گذشته است اما من هنوز همچون کودکی هستم که بر سر راه بانو قرار گرفته است. مهمان ما و عزیز بزرگان است. اما رنجور و تب‌آلود قدم به شهر می‌گذارد. با چشم‌های مهربانش به روی ما لبخند می‌زند و ما هراسناک از کوچ این بهار هستیم که چند روزی مهمان ماست.

لحظات سخت دل کندن است. بانو وفات می‌کند و آسمان و زمین خون گریه می‌کند. غم درگذشت حضرت فاطمه معصومه پرستوها را در غربتی پیوسته می‌گذارد. زانوهایم می‌لرزد و همچون زینب در شام غریبان بر زمین فرود می‌آیم. نه چنین حساب کردم… کوچ زودهنگام؟ آه! یادم نبود که تو نیز فاطمه‌ای؛ هم‌نام مادر سادات؛ هم‌نام بانویی که او نیز عمری به کوتاهی گل بهاری داشت. این اشک‌های جاری را با کرامت دست‌های خودت از روی گونه‌هایم پاک کن، تو که کریمه اهل بیت هستی.

و من چه می‌توانم برای تو کردن؟ معرفت به حق حضرت معصومه علیها السلام چه چیزی می‌تواند باشد؟ بانوی من! شما که بار امانت سنگین امامت را بر دوش ندارید و لذا حقی را که امام بر گردن امّت دارد، برای شما نیست. اما این سزاوار من که همسایه شما هستم نیست.

پس این حقّی که حضرت معصومه بر گردن شیعه دارد، چیست؟ مگر نه اینکه امام رضا علیه السلام کلمه حق را به «ها» اضافه فرمود و با این اضافه، تخصیص حاصل شد؛ یعنی حقی که مخصوص حضرت معصومه علیها السلام است؟ تو نه مانند یک امامزاده هستی، شما ای بانوی مهربان شهر قم، بالاتر از حقوق هرکسی و پس از امام معصوم بر گردن ما حق دارید. دوست دارم به زیارت بیایم و اشک را در صحن و سرای شما جاری سازم.

متن تحقیقی وفات حضرت معصومه (س)

در کنار القاب متفاوت فاطمه بنت موسی بن جعفر علیهم السلام مانند عالمه، محدثه، شفیعه، معصومه و… از «کریمه اهل بیت» نیز سخن به میان آمده است.

در مورد انگیزه سفر حضرت معصومه سلام الله علیها به ایران این گونه بیان شده است که امام هشتم به خواهر خود نامه‌ای نوشت و ایشان را به سوی خود دعوت کرد. امام رضا علیه السلام نامه را به یک غلام سپرد و دستور داد که در هیج مکانی توقف نکند تا در کمترین زمان این نامه به مدینه منوره برسد. آن گاه نشانی خانه حضرت موسی بن جعفر علیه السلام را نیز به او داد تا از کسی در مورد آن سئوالی نپرسد.

آن غلام خود را به مدینه رسانید و نامه را به حضرت معصومه علیه السلام داد  و آن حضرت به محض  رسیدن نامه امام هشتم خود را برای سفر آماده کرد (من لایحضره الخطیب،ج۴،ص۴۶۱).

حضرت معصومه سلام الله علیها هنگامی که ملاحظه می‌کنند که پنج تن از برادران امام رضا (علیه السلام) قصد دیدار امام را دارند به قصد سفر و همراهی با آنها، ایشان هم تصمیم می‌گیرد که «با پنج تن از برادران خود به سوی خراسان حرکت کنند که به احتمال قوی این پنج نفر پسرهای حضرت موسی بن جعفر (علیه السلام)  به نام‌های: فضل، جعفر، هادی، قاسم، زید و تعدادی از برادرزادگان و تنی چند ازغلامان و کنیزان، آن حضرت را همراهی می‌کردند.

هنگامی که به ساوه رسیدند؛ مردم شهر ساوه در آن روزگار دشمنان سرسخت اهل بیت بودند و ماموران مامون نیز که در پی کشتار علویان بودند در ساوه حضور داشتند. از این رو هنگامی که موکب حضرت معصومه سلام الله علیها و همراهانش به ساوه رسید، به آنها حمله ور شدند و جنگ سختی در گرفت و همه برادران و برادرزادگان آن حضرت به شهادت رسیدند.

هنگامی که حضرت معصومه سلام الله علیها جسدهای غرقه به خون و پیکرهای قطعه قطعه شده ۲۳ تن از عزیزان خود را بر نقش زمین دید، به شدت محزون شد و در اثر این مصائب جانکاه به شدت بیمار گردید (ریاض الانساب،ص۲۰،حیاه الست،ص۶).

اهالی قم که از روز نخست با محبت خاندان عصمت و طهارت خو گرفته بودند و از آغاز، اسلام را همراه با ولایت امیرالمومنان پذیرفته بودند و هرگز دربرابر غاصبان فدک خضوع نکرده بودند هنگامی که از این فاجعه دلخراش آگاه شدند، به ساوه رفتند و حضرت معصومه سلام الله علیها را با احترام به قم آوردند.

بر اساس روایت‌های تاریخی روز ۲۳ ربیع الاول ۲۰۱ کجاوه حامل حضرت معصومه سلام الله علیها در میان استقبال پرشور مردم قم وارد این سرزمین شد.

موسی بن خزرج بزرگ اشعری‌های قم، شخصاً زمام شتر را به دوش می‌کشید و عده فراوانی پیاده و سواره گرداگرد کجاوه در حرکت بودند، تا در محلی که امروز میدان میر نامیده می‌شود، شتر حامل آن حضرت ایستاد و زانو به زمین زد و این افتخار بزرگ نصیب موسی بن خزرج شد که هفده روز میزبان کریمه اهل بیت علیها السلام باشد.

بانوان با فضیلت قم دسته دسته به دیدار آن بانوی مجلله می‌شتافتند و او را در سوگ عزیزان از دست رفته اش تسلیت می‌دادند.

خانه موسی بن خزرج به احترام اقامت ۱۷ روزه آن حضرت به صورت مدرسه در آمد و به مدرسه ستیه (مدرسه خانم) معروف شد.

محراب عبادت آن حضرت نیز روبروی در ورودی مدرسه قرار دارد که تا به امروز محافظت شده است. این محراب عبادت در طول تاریخ به عنوان بیت النور شهرت یافته، و همواره به عنوان عبادتگاه آن حضرت، زیارتگاه عام و خاص بوده است.

حضرت معصومه سلام الله علیها هفده روز در خانه موسی بن خزرج به حال بیمار و رنجور به عبادت پرداخت و سرانجام روز دهم ربیع الثانی ۲۰۱ ه پیش از آنکه دیدگاه درد کشیده اش با دیدار برادر روشن گردد، در دیار غربت و در میان اندوه فراوان رحلت نمود و شیعیان قم را در ماتم خود به سوگ نشاند.

مردم قم پس از هفده روز میزبانی آن بانوی دو عالم، و اظهار همدردی و همدلی با آن حضرت، با پذیرش قلم تقدیر الهی، بار سنگین فقدان آن میهمان تازه رسیده را بر دوش کشیدند و در عزای او سوگوار شدند. آنان با احترام زیاد آماده دفن آن حضرت شدند و با تجلیل فراوان پیکر پاکش را تشییع کردند. هنگامی که قبر مهیا شد، در مرود اینکه چه کسی وارد قبر شود، به بحث و مشورت پرداختند.

پیرمرد پرهیزگاری به نام «قادر» را معرفی کردند و همه در مورد او به اتفاق نظر رسیدند و کسی را دنبالش فرستادند تا او را به باغ بابلان برای انجام این مهم فراخواند. پیش از آنکه قادر بیاید، خداوند قادر منان با قدرت بیکرانش دو سوار (امام رضا علیه السلام و امام جواد علیه السلام) نقاب بر چهره  نمودار ساخت که به سرعت نزدیک آمدند و به تجهیز آن بانوی مظلومه پرداختند یکی وارد قبر شد و دیگر جسد مطهر آن حضرت را برداشته به دست او داد تا در دل خاک نهان سازد. آن دو بزرگوار پس از پایان مراسم دفن، بدون اینکه با احدی سخن بگویند بر اسبهای خود سوار شده و از محل دور شدند

(محمد باقر مجلسی، بحارالانوار، ج ۴۸، ص ۲۹۰ و ج ۶۰، ص۲۱۹/ محمد قمی، ص۲۱۳، عباس قمی، سفینه البحار، ج ۲، ص ۳۷۶).

نکاتی برای شناخت جایگاه حضرت معصومه (س)

حضرت فاطمه معصومه در بین فرزندان ائمه جایگاه ویژه‌ای دارند و برای شناخت هرچه بیشتر این جایگاه باید به چند نکته کوتاه اشاره شود؛ در ادامه شما را به خواندن این نکات دعوت می‌کنیم.

1. لقب حضرت فاطمه معصومه (س)
لقب معصومه از جانب حضرت امام رضا علیه‌السلام به دلیل مراتب تقوی و پرهیزگاری ـ تنها به فاطمه معصومه (س) در میان دختران حضرت امام موسی بن جعفر علیه‌السلام ـ اعطا گردید؛ خانمی که در اقتدا به پدر بزرگوارش، بسیاری از ساعات زندگی‏‌اش، به عبادت و راز و نیاز با خدا سپری شد.

2. فقیه بون در حد اکمل
روزی گروهی از شیعیان به قصد دیدار امام موسی بن جعفر علیه‌السلام و پرسش سؤالات خود به مدینه آمدند ولی امام در مدینه حضور نداشتند. از این رو، سؤالات خود را مکتوب به خانواده آن حضرت تحویل دادند تا در سفر بعدی، پاسخ آنها را از امام بگیرند. حضرت معصومه (س) خود پاسخ پرسش‌ها را نوشته به آنها داد. این گروه، در بین راه با امام موسی بن جعفر برخورد کردند و پاسخ‌ها را به امام ارائه نمودند. امام ضمن تأیید پاسخ‏‌ها ابراز خوشحالی کردند.

3. محدث بودن و نقل کردن حدیث
در تاریخ اسلام به بانوان با فضیلت و صاحب حدیث برمی‏‌خوریم که نام خود را در زمره محدثان ثبت کرده‏‌اند. حضرت معصومه (س) یکی از زنان بزرگ اهل بیت در این زمینه است.

4. برتر بودن حضرت فاطمه معصومه (س)
به گفته محدث بزرگ حاج شیخ عباس قمی و نویسنده کتاب قاموس الرجال در میان فرزندان امام موسی بن جعفر علیه‌السلام بعد از امام رضا علیه‌السلام حضرت معصومه (س) برترین و گران‌‏سنگ‏‌ترین آنها به شمار می‌آید.

5. دارا بودن موقعیت معنوی
امام رضا علیه‌السلام در زیارتنامه حضرت معصومه (س) در بزرگداشت و تجلیل آن حضرت او را دارای منزلت رفیع در نزد خداوند می‏‌خوانند و خواستار شفاعت خود، توسط آن حضرت در درگاه خداوندی می‌‏شوند.

6. جایگاه ویژه زیارت حضرت معصومه (س)
از امام رضا علیه‌السلام نقل شده کسی که حضرت معصومه (س) را با آگاهی به حق وی زیارت کند، شایسته بهشت می‌‏شود. شاید یکی از حقوق و انتظارات آن حضرت به عنوان پیامدار دین و معنویت از زائران خود، تلاش آنها جهت تدارک یک سفر معنوی و کوشش برای قرب بیشتر به آن حضرت از طریق کوشش برای اصلاح خویشتن و تقویت کمالات معنوی در خود باشد.

7. مقام عصمت حضرت معصومه (س)
امام رضا علیه‌السلام فرمودند: کسی که حضرت معصومه را در قم زیارت کند مانند آنست که مرا زیارت کرده است. امام ثواب زیارت خویش را با زیارت حضرت معصومه در یک حد و اندازه می‌‏داند و نیز اینکه نام مبارک حضرت، فاطمه کبری بوده و امام او را ملقب به صفت معصومه کرده است و این مطالب نشانگر اوج عظمت روحی و معصومیت حضرت فاطمه کبری است.

در پایان وفات این بانوی گرانقدر را به شما تسلیت می‌گوییم و امیدواریم از مجموعه متن وفات حضرت معصومه (س) برای عرض تسلیت، استفاده و بهره کافی را برده باشید.